Бу сылга талааннаах библиограф, источниковед, филологическай наука кандидата, ХИФУ дассыана, А.Е. Кулаковскай үнүстүүтүн дириэктэрэ Людмила Реасовна Кулаковская баара буоллар, 70 сааһын туолуо этэ. Үбүлүөйдээх сылынан алтынньы 8-10 күннэригэр «Современные проблемы исследования национальной классики» норуоттар икки ардыларынааҕы кыттыылаах бүтүн Россиятааҕы кэмпириэнсийэ, «Роль в значении национальной классики в современном литературоведении работы Л.Р. Кулаковской в области изучения и издания наследия классиков якутской литературы» төгүрүк остуол тэрилиннэ.

Кэмпириэнсийэҕэ барыта 70 үлэ киирбититтэн, 49-а истэн, 21-э кэтэхтэн. Араас эйгэ учуонайдарын, үлэһиттэрин, уһуйааччыларын, учууталларын, устудьуоннарын хабар бэрт киэҥ хабааннаах кэмпириэнсийэ ыытылынна. ХИФУ Научнай библиотеката уонна Саха Республикатын Национальнай библиотеката Л.Р. Кулаковская научнай үлэтин сырдатар баай ис хоһоонноох быыстапкалы туруордулар.

Кэмпириэнсийэ пленарнай чааһыгар Бакутааҕы славянскай үнүбэрсиэт профессора, филологическай наука доктора Рагиля Гусейн гызы Кулиева (Азербайджан), Россиятааҕы наука академиятын Аан дойду литературатын чинчийэр үнүстүүт сүрүн научнай үлэһиттэрэ, филологическай наука доктора Т.В. Кудрявцева уонна филологическай наука кандидата М.Ф. Надъярных (Москва) интэриэһинэй дакылааттары оҥордулар. Л.Р. Кулаковская кыыһа, А.Е. Кулаковскай үнүстүүтүн научнай үлэһитэ А.А. Кузнецова ийэтин олоҕун, үлэтин туһунан истиҥник аҕынна. А.Е. Кулаковскай үнүстүүтүн дириэктэрэ, саха литературатын кафедратын профессора, филологическай наука доктора П.В. Сивцева-Максимова уонна Саха сиринээҕи фольклор уонна музыка түмэлин научнай үлэһитэ, филология магистра А.П. Ноговицын Л.Р. Кулаковскаяны саха классик суруйааччыларын нэһилиэстибэлэрин үөрэтиини тэрийээччи уонна чинчийээччи быһыытынан сырдаттылар.

Кэмпириэнсийэ 4 сиэксийэнэн таһаарыылаахтык үлэлээтэ.

Бастакы сиэксийэҕэ (“Современные направления в исследовании художественного наследия классиков”) кэтэхтэн Азербайджантан, Алматыттан, Кабардино-Балкарияттан, Комиттан улахан биллэр учуонайдар кытыннылар, кинилэр олус интэриэһинэй стендовай дакылааттарын ыыппыттар.

Иккис сиэксийэҕэ (“Мировая и русская литература как культурообразующий феномен и национальная классика”) Дьокуускайтан, Москватттан, Алматыттан, Улан-Удэттан, Уфаттан, Ростов-на-Донуттан, Белгородтан үлэлэр киирбиттэр. Ураты көстүүнэн Украинаттан аан бастаан кыттыбыттара буолла.

Үһүс сиэйсийэҕэ (“Художественное наследие классиков и литературный процесс”) кэтэхтэн Сунтаар, Орто Халыма улуустарыттан учууталлар кыттыбыттара кэрэхсэбиллээх.

Төрдүс сиэксийэҕэ “Роль классической литературы в воспитании и развитии подрастающего поколения” учууталлар, оскуола оҕолоро, оҕо саадын иитээччилэрэ кыттыыны ыллылар.

Кэмпириэнсийэ программатын чэрчитинэн үнүбэрсиэт филологическай факультеттарын, үнүстүүттэрин устудьуоннарыгар уонна уһуйааччылаыргар «Актуальные ракурсы исследования народной культуры и ее этнических истоков (из опыта проведения методологических семинаров ИМЛИ РАН)» диэн тиэмэҕэ методологическай семинар ыытылынна. Семинары Бакутааҕы славянскай үнүбэрсиэт профессора, филологическай наука доктора Р.Г. г. Кулиева (Азербайджан), Россиятааҕы наука академиятын Аан дойду литературатын чинчийэр үнүстүүт сүрүн научнай үлэһиттэрэ, филологическай наука доктора Т.В. Кудрявцева уонна филологическай наука кандидата М.Ф. Надъярных (Москва) ыыттылар. Новосибирскайдааҕы «Наука» кинигэ кыһатыгар эрэдээксийэ отделын салайар Н.С. Астанина ХИФУ Бэчээтин дьиэтигэр биир идэлээхтэрин кытта көрүстэ.

Кэмпириэнсийэни тэрийбит, иилээн-саҕалаан ыыппыт, А.Е. Кулаковскай үнүстүүтүн дириэктэрэ, филологическай наука доктора, профессор П.В. Сивцева-Максимова кэмпириэнсийэ уонна саҥа тахсыбыт А.Е. Кулаковскай айымньыларын уонна чинчийиилэрин 9 томнаах толору таһаарыы 2 томун туһунан санаатын үллэһиннэ:

«Конференция үлэтэ алтынньы 8 күнүгэр Раиса Реасовна Кулаковская бэчээккэ бэлэмнээн таһаарбыт “А.Е. Кулаковскай Сеймчэннээҕи дневнигэ” (2018) кинигэтин презентациятыттан саҕаламмыта. Кинигэ сүрэхтэниитэ Суоттутааҕы “Доҕордоһуу” государственнай историческай-архитектурнай музей-заповедникка буолла. Конференция ыалдьыттара Раиса Реасовнаны уонна Суотту оскуолатын учууталларын кытта көрүстүлэр, санааларын атастастылар. Көрсүһүү олус истиҥник, кэрэхсэбиллээхтик ааста.

Конференцияҕа Людмила Реасовна сааһын курдук 70 дакылаат киирдэ. Биһиги маннык аахпатахпыт, олус дьиктитик сөп түбэһэн хаалбыт. Норуоттар икки ардыларынааҕы кыттыылаах бүтүн Россиятааҕы конференциябытыгар Москваттан 4 профессор, Россия наукаларын академиятын Аан дойду литератураларын үөрэтэр үнүстүүттэн 2, Россия үнүбэрсиэттэриттэн 8, Россия тас өттүттэн: Азербайджантан 3, Казахстантан 3 дакылаат киирдэ. Ол аата 70 үлэттэн, Россияттан – 12, тас дойдуттан – 6, онтон ордуга Саха сириттэн. Маны таһынан конференцияҕа Людмила Реасовна эдьиийэ Раиса Реасовна уонна балта Лариса Реасовна (Сербия) кытыннылар.

Төгүрүк остуолга Людмила Реасовна үтүө аатын үйэтитэ, чиэстии 45 киһи кэлбитэ, 14 киһи тыл эттэ, наукаҕа үлэтин туһунан олус элбэҕи билэллэрин көрдөрдүлэр. Россияттан, Азербайджантан даҕаны кэлбит ыалдьыттар Людмила Реасовна туһунан олус истиҥник ахталлар. Кини үлэтэ национальнай литератураны үөрэтиигэ хатыламмат дириҥ ис хоһоонноох, киэҥ эйгэлээх буоларын ыйаллар.

«Наука» кинигэ кыһатыгар эрэдээксийэ салайааччыта Н.С. Астанина А.Е. Кулаковскайга сыһыаннаах научнай монографиялар, бу тахсыбыт икки том, ону таһынан икки улахан кэмпириэнсийэлэр матырыйааллара барыта наһаа ураты ис хоһоонноох уонна дьиҥнээх научнай таһымҥа оҥоһуллубут таһаарыылар диэн бэлиэтээтэ. Кини айымньыларын кэлиҥҥи таһаарыыларга эмиэ олус интэриэстээхтик кыттар, үлэлэһэр санаалаахпыт диэн эттэ. Биһиги «Наука» кинигэ кыһатын кытта үлэлээбиппит син ыраатта, элбэх учуонай, мин кандидат оҥорбут эдэр учуонайдарым кинигэлэрэ монография быһыытынан тахсыбыта. Новосибирскайдааҕы «Наука» кинигэ кыһата Москваҕа баар «Наука» кинигэ кыһатын иһинэн, салаатын курдук үлэлиир буолла. Ол иһин Москватааҕы салаа таһымын курдук таһымнаах өйдөбүлгэ таҕыста.

Өксөкүлээх Өлөксөй иккис томугар ааптар бэйэтэ илиитинэн суруйбут сонун матырыйааллара киирдилэр. Кини айымньыларын биир кэминээҕи доҕотторо, саха үөрэхтээх дьоно ырыанньыктарыгар устубуттара бэчээттэннэ. Людмила Реасовна ити олус улахан суолталаах суруйуулары кинигэ быһыытынан аан бастаан системалаан бэлэмнээбитэ. Уопсайынан Людмила Реасовна Алексей Елисеевич нэһилиэстибэтин уһуннук дириҥэтэн үөрэтиитэ наһаа улахан суолталаах. Кини бу эйгэҕэ дириҥник билэр, киэҥник өйдүүр, уратытык сыаналыыр кыахтаах буолан, Кулаковскайга сыһыаннаах икки том ураты ис хоһоонноох буоллулар. Онно тохтоон ааһыахпын баҕарабын.

Бастакы томҥа киирбит поэт 33 айымньыта «А.Е. Кулаковскай сүрүн тиэкистэрэ» диэн ааттаналлар. Иккис томҥа бу тиэкистэр сүрүн барыйааннара, уһуллубут копиялара уонна кини айымньыта буолуон сөптөөх норуот ырыалара-тойуктара, бэчээттэммэтэх айымньылара киирдилэр. Кулаковскай бэйэтин айар үлэтигэр наһаа ирдэбиллээх, ол иһин үгүс айымньыларын икки кинигэнэн тахсыбыт бастакы таһаарыыга («Абааһы андаҕара» уонна «Хаар-муус дойду аармыйата») киллэрбэтэҕэ. Биирин «Мин айымньым буолбатах, тылбаас» дии санаабыт, иккиһин «эдэр суруйааччылар сакаастарынан суруйбутум» диэн санаабыт буолуон сөп. 1946 сыллаахха «Ырыаһыт» диэн хоһоонун илиинэн суруйан хаалларбыт тиэкиһэ көстүбүтэ, ол эбии бэчээттэннэ. «Кулаковскай тиэкистэрэ өссө даҕаны элбиэхтэрин, булуллуохтарын сөп», - диэн Людмила Реасовна бэйэтэ этэрин бу томнарга үлэлээбит учуонайдар дакаастыыллар. Кулаковскай тиэкистэрин хас да хос устубут барыйааннара уратылаһар буолан, манна эмиэ киирдилэр. Итинник устуу суруйааччы бэйэтин кэминээҕи дьоно кини айымньытыгар хайдах сыһыаннаһалларын көрдөрөр. Кулаковскай хоһооннорун, «Ойуун түүлүн» да дьоҥҥо бэйэтэ ааҕарын туһунан ахтыылар элбэхтэр. Дьон кини толорорун сөбүлүүллэрин, интэриэһиргииллэрин бу докумуоннар бигэргэтэллэр. Дьоннор бэйэлэрэ да усталлар эбит: поэт бэйэтин тылын истибиттэриттэн, эбэтэр ким эрэ атын киһи устубутуттан, эбэтэр кэпсээбититтэн «Кулаковскай ырыата» диэн суруйаллар эбит. Өссө интэриэһинэйэ - иккис томҥа Кулаковскай айымньыта буолуон сөптөөх айымньылара киирдилэр. Холобур, Людмила Реасовна «Манчаары бэрт Маарыйаҕа ыллаабыт ырыатын» Кулаковскай испэктээкил маҥнайгы туруутугар Манчаары оруолун ситиһиилээхтик, интэриэһинэйдик оонньообутугар олоҕуран киллэрэр. Докумуонунан дакаастабыл быһыытынан Н.Н. Грибановскай диэн Саха сиригэр уһуннук олорбут үөрэхтээх нуучча киһитэ оҥорбут библиографията киирэр. Кини «Библиография Якутии» диэн үлэтэ билигин хас да кинигэнэн саҥардыллан, барыта кини хайдах суруйбутунан бэчээттэммитэ. Грибановскай библиографиятын 7-с кинигэтигэр «Манчаары бэрт Маарыйаҕа ыллаабыт ырыата» А.Е. Кулаковскай айымньытын быһыытынан 1908 сыллаахха бэчээттэммитэ ыйыллар. Ол иһин, бу айымньы кинини кытта сыһыаннаах диэн буолар. Итинник көстүүлэр литература источниктарын үөрэтэргэ «dubia» (приписываемые Кулаковскому тексты) диэн ааттаналлар.

Хас биирдии айымньыга комментарий наһаа ирдэбиллээхтик оҥоһуллар. Айымньы суруллубут историятын, оччотооҕу кэмҥэ Кулаковскай ханнык эргимтэҕэ, кимниин ордук дириҥник кэпсэтэн-сэһэргэһэн эбэтэр ханна үлэлээн сылдьыбытын туһунан иккис томҥа Людмила Реасовна реальнай-историческай комментарийдарыгар суруйбута. Ону таһынан кини комментарийдарга ахтыллар дьон туһунан персоналия быһыытынан суруйбута. Академическай (научнай) таһаарыы саамай ирдэбиллээх көрүҥэр, Кулаковскай айымньылара оннук таһаарарга табыгастаахтык сөп түбэһэллэр: Кулаковскай тиэкистэрин историята дакаастабыллаахтык арыллар. Кини хоһоону талааннаах киһи быһыытынан ыллаан-туойан, дьоҥҥо кэпсээн-сэһэргээн эрэ сылдьыбыт буолбатах, бу айымньыны, тиэмэни литература айымньытын быһыытынан олохтоохтук айан суруйбут. Кулаковскай айымньытын чочуйан литературнай быһыыга (формаҕа) киллэрэрин бу таһаарыы бигэргэтэр. Текстология наукатыгар «Значительные произведения без истории текстов менее доказательны» диэн бэлиэтэнэр. Кулаковскайга сыһыаннаах тиэкистэр, айымньыларын барыйааннара тиэкис критикатынан барытынан систиэмэлэнэн, наарданан, түһүмэхтэргэ ситимнээхтик киирэн, кинилэр ханнык тэтэрээттэн, ким тэтэрээтиттэн ылыллыбыттара, Кулаковскайы кытта ханна билсибиттэрэ барыта суолталаах өттүлэриттэн ыйыллар. Ити олус интэриэһинэй уонна салгыы ырытарга ураты суолталаах буолар.

Конференция ыытар элбэх сыраттан, үлэттэн тахсар. Ис сүрэхтэриттэн өйөөбүт, көмөлөспүт М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет ректорыгар Е.И. Михайловаҕа, университет наукаҕа уонна инновацияҕа проректорыгар К.К. Кривошапкиҥҥа, университет гуманитарнай үөрэхтээһиҥҥэ уонна корпоративнай политикаҕа проректорыгар Н.М. Зайковаҕа, РФ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын, культураларын институтун директорыгар Г.Г. Торотоевка, уонна уһуйааччыларыгар, коллегаларбар, улахан махталбын тиэрдэбин”.

Людмила Реасовна төһө да ыарытыйдар, күүстээх санаалаах буолан, ылсыбыт үлэтин тиһэҕэр тиэрдэр баҕалаах этэ. Сахатын литературата кини ыарыытын уҕарытарга дылыта. Бары өттүнэн талааннаах, киэҥ билиилээх-көрүүлээх киһибит суох буолбута тугунан да солбуллубат сүтүк…