Герард Фридрих (Федор Иванович) Миллер (1705-1783) уонна кини көмөлөһөөччүлэрэ 30-тан тахса кыракый рукописнай тылдьыттары оҥорбуттара биллэр. Кини 1750 с. бэчээттэммит «Сибиир историята» диэн сүүнэ үлэни суруйбута. Онно сахалар этническай историяларын баланда сиһилии, олохтоохтук сырдаппыта. Онон Г. Миллер саха тылын туһунан өйдөбүлү Ф. Страленберг кэнниттэн өссө чуолкайдаан, бүрээт тылыттан арааран, монголизмнары киирии тыллар курдук көрөн, бу боппуруоска инники хардыыны оҥорбута. Г. Миллер үлэтитттэн ыла саха тыла монгол тылларыттан элбэх тыллары иҥэриммит туспа түүр тыла буолара саарбаҕаламмат буолбута. (22-23 сс.)

Яков Иванович Линденау (1700-1795). Кини 1741-45 сс. Саха сиригэр, Охотскайга сылдьыбыт кэмигэр «Сахалары суруйуу» («Описание якутов») диэн үлэни суруйбута.

Я.И. Линденау, эмиэ Г. Миллер курдук, норуот төрдүн-ууһун кини тыла ханнык омуктар тылларыгар ордук чугаһынан быһаарыахха сөп диэн балаһыанньаттан үлэтин саҕалыыр уонна тыл матырыйаалыгар уопсайынан уһулуччу болҕомтону уурар. Я. Линденау саха тыла түүр тыла буоларын саарбаҕалаабат. Тылларынан сахалар татаардарга уруулуулара мөккүөрэ суох. (23 с.)

II Камчатскай эспэдииссийэ академическай этэрээтин атын чилиэннэрэ сахалар этническай историяларын, тылларын туһунан эмир араас бэлиэтээһиннэри, сабаҕалааһыннары онорбуттара. Ол курдук И.Э. Фишер Сибииргэ түүрдэр олохтоох омук буолбатахтар, кинилэр, оë иһигэр сахалар, Монголия хонуу куйаардарыттан Чыҥыс Хаан саҕана үтүрүллэн кэлбиттэр диэн суруйбута. И.Г. Гмелин, үһүйээннэргэ олоҕуран, сахалар көһүүлэрэ икки түһүмэх эбит, бүрээттэри кытары иирсээнтэн төрүөттээх диэн сабаҕалаабыта.

XVIII үйэ бүтүүтүттэн, ордук XIX үйэ маҥнайгы аҥаарыгар саха тылыгар үгүс матырыйаал мунньуллубута, маҥнайгы сахалыы кинигэлэр тахсыбыттара. Ол барыта саха тылы дириҥник чинчийиигэ (академик О. Бетлингк), Э. К. Пекарскай сүдү тылдьытыгар акылаат, төһүү буолбута.

Маҥнайгы кэрдиис кэм бүтэһигэр саха тылын чинчийиигэ бастааҥҥы холонуулар саҕаламмыттара. «Саха тылын туһунан» диэн маҥнайгы научнай хабааннаах үлэни Европаҕа биллиилээх востоковед Вильгельм Шотт суруйбута. Саха тылы историческай фонетикатыгар уланах суолталаах көстүүлэри В. Шотт аан бастаан бэлиэтии көрбүтэ. (25 с.)

Иккис кэрдиис кэм

(1851 с.- XX үйэ саҕаланыыта)

О. Н. Бетлингк «Сахалар тылларын туһунан» үлэтэ (1851)

Дойдуга тюркология сайдыытын сүрүн түмүктэрин сырдатар ураты суолталаах дьоһун үлэтигэр академик А.Н. Кононов суруйбута: «Середина прошлого столетия в истории отечественной тюркологии ознаменовалась выходом в свет книги, составившей эпоху, - труда по грамматике якутского языка, автором которого был выдающийся санскритолог, блестящий лингвист, академик Отто Николаевич Бетлингк». О. Н.Бетлингк үлэтин биллиилээх тюркологтар элбэхтик ырытан суруйан тураллар: 1. Саха тылын грамматическай тутулун бары көстүүлэрэ хайдах баалларынан киһи сөҕүөн курдук мындырдык, дириҥник, оччотооҕу наука таһымынан эрэ буолбакка, быдан инники түһэн үөрэтиллибиттэрэ.

2. Фонетика үгүс көстүүлэрин ырытан саха тылын историческай тэҥниир фонетикатын акылаатын уурбута.

3. Саха тылын бары өттүнэн түүр уонна монгол тылларыгар сыһыары тутан үөрэтии түмүгэр О. Бетлигнк саха тыла атын түүр тылларûí ортотугар историческай миэстэтин ыйбыта. Ол курдук, саха тыла атын түүр тылларыттан улахан уратылааҕын, онон йодом турарын бэлиэтээбитэ. (26-30 сс.)

С.В. Ястремскай тылга үлэлэрэ

«Саха тылын грамматиката». С.В. Ястремскай Саха сиригэр уһуннук олорбут политсыылынай буолан сахалыы үчүгэйдик билэрэ, саха фольклорун билээччи уонна бэртээхэй тылбаасчыт этэ. Кини үлэтин О. Бетлингтэн ордук баай уонна ордук этигэн, чаҕылхай матырыйаалга олоҕуран суруйбута, онон быстах боппуруостарга О. Бетлингк үлэтин өссө чуолкайдаан, көннөрөн, эбен-сабан биэрбитэ.

В.В. Радлов «Саха тыла түүр тылларыгар сыһыана» үлэтэ

В.В.Радлов чинчийиитэ саха тылын историятын үөрэтиигэ уһулуччу миэстэни ылар. Бу бүтүннүү саха тылы историческай өттүнэн үөрэтиигэ анаммыт аан маҥнайгы боччумнаах чинчийии.

В. Радлов сабаҕалыырынан, сахалар өбүгэлэрэ орто үйэтээҕи персидскэй историк Рашид-ад-дин (1247-1318) суруйбут тыа урянхаттара буолуохтарын сөп. Сахалар бэйэлэрин «саха урааҥхай» диэн ааттаналлар, ол «кытыы урааҥхай» (тюрк. jaka - саҕа, кытыы диэнтэн) диэн буолуон сөбүнэн аахпыта.

Онон, В. Радлов концепциятынан, саха тылын эрдэтээҕитэ үс историческай кэми ааспыт курдук буолан тахсар: бастаан биллибэт төрүттээх тыллаах урааҥхайдар (XII - XIII үйэлэргэ бадахтаах) монгол тылыгар көһөллөр, онтон кэлин түүр (саха) тыллаах булкаас норуот үөскүүр.

Э.К. Пекарскай «Саха тылын тылдьыта» үлэтэ

(1907-1930 сс.)

Э.К.Пекарскай тылдьыта саха тылын историятын үөрэтэргэ эмиэ быһаарыылаах суолталаах. Манна араас өлүктүйбүт пуормалар, быһаарыылар, морполуогуйа, фонетика уонна лиэксикэ барыйааннара, тыл олоҕун морполуогуйа өттүнэн көрдөрүү - бу барыта тыл историятын ханнык баҕарар боппуруоһун үөрэтэргэ төрүт буолар, эрэллээх тирэҕи биэрэр. Ол да иһин тылы историческай өттүнэн көрөр чинчийиилэр барылара, дьиҥэ, Э.К. Пекарскай үлэтиттэн саҕаланаллар. Кини манна 3017 тылы атын тыллар матырыйаалларыгар тэҥниир. Тэҥнэниллэр матырыйаал быдан баһыйар өттө урут ханна да бэриллибэтэх, саҥа көрдөөн булуу түмүгэ буолар. Балайда элбэх саха тыла түүр, монгол, тоҥус-маньчжур тыллар бөлөхтөрүгэр барыларыгар эбэтэр биирдиилээн тылларыгар тэҥнэнэр.

Историческай фонетика

Саха тылы фонетикатын историческай өттүнэн чинчийиигэ боччумнаах кылааты профессор Е.И. Убрятова киллэрбитэ. Саха тылын дорҕооннорун тиһигин историческай сайдыытын төрүттэрин арыйан түмүктэри оҥорбута. Сүрүн түмүктэрин билигин үгүс саха тылын чинчийээччилэрэ уонна тюркологтар өйүүллэр.

Саха тылы историческай фонетикатын сорох боппуруостарын, ордук биирдиилээн дорҕооннор сайдыыларын туһунан кэрэхсэбиллээх ырытыылардаах, сабàҕалааһыннардаах ыстатыйалары Новосибирскай учуонайа учуонайа профессор Н.Н. Широбокова суруйар.

Саха тылы дорҕооннорун тиһигин чинчийиигэ анаммыт, научнай эргимтэҕэ биһирэбили ылбыт Н.Д. Дьячковскай үлэлэрэ үтүөкэн, баай матырыйаалларынан, сонун мындыр ырытыыларынан, сабаҕалааһыннарынан, идиэйэлэринэн историческай фонетикаҕа эмиэ биллэр-көстөр кылаатынан буолаллар.

Польша учуонайа профессор Станислав Калужинскай саха тылыгар монгол тылларыттан киирии лиэксикэни кырамаатыка, история өттүнэн сиһилии чинчийдэ. С. Калужинскай монгол, саха тылларын историческай фонетикаларын чопчу уонна балайда маассабай көстүүлэригэр олоҕуран, саха тылыгар монгол тылларын күүстээх сабыдыалын XII-XIII уонна XV-XVIүйэлэринэн быһаарар.

Профессор Н.К. Антонов аат тыллар дорҕооннорун историческай өттүнэн сиһилии ырыппыта уонна элбэх саҥа сонун түмүктэри, сабаҕалааһыннары оҥорбута.

Кэлиҥҥи кэмнэ Польша учуонайа профессор М. Стаховскай «Саха тылын аһаҕас дорҕооннорун тиһигин историята» диэн улахан үлэтэ ньиэмэс тылынан таҕыста.

Саха тылын историческай фонетикатын чопчу боппуруостарыгар быһаччы сыһыаннаах ырытыылары алтаистар В. Котвич, Г. Рамстед, М. Рясянен, К. Менгес, Н. Поппе, Г. Кара, тюркологтар А.Н. Кононов, Б.А. Серебренников, Э.В. Севортян, А.М.Щербак, В.И. Рассадин, Г. Дерфер уо.д.а. саха тылын чинчийээччилэр П.П. Барашков, М.С. Воронкин, С.А. Иванов үлэлэригэр булуохха сөп.

Морполуогуйа уонна синтаксис.

Саха тылын историческай морполуогуйатын уонна синтаксиһын чинчийиигэ анаммыт үлэлэр суохтар. Ол эрээри грамматическай көстүүлэр билиҥҥи туруктарын сиһилии көрдөрөр дьоһуннаах үлэлэргэ бу проблемаҕа быһаччы сыһыаннаах үгүс ырытыылары, тэҥнээһиннэри, сабаҕалааһыннары булуохха сөп.

Оннук маҥнайгы бөдөҥ чинчийиилэринэн профессор Л.Н. Харитонов үлэлэрэ буолаллар. Туохтуур олохторун, категорияларын сиһилии ырытар үлэлэригэр Л.Н.Харитонов кырамаатыка пуормалара үөскээһиннэригэр улахан болҕомтону уурбута.

Л.Н. Харитонов дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр туохтуурдар тутулларын уратыларынан туохтуур олохторун туспа бөлөҕөр киирэллэрин уонна ол монгуол тылларыттан утумнааҕын көрдөрөн, историческай морполуогуйаҕа боччумнаах арыйыыны оҥорбута. ..саха тылыгар туохтуур туһаайыыларын пуормаларын үөскээһинин туспа ырыппыта уонна бу боппуруоска мындыр, кэскиллээх сабаҕалааһыннары эппитэ, салгыы тэҥнээн дириҥник чинчийиигэ киэҥ аартыгы аспыта.

Профессор Е.И. Убрятова үгүс үлэлэрин сүрүн уратыларынан чинчийиллэр грамматическай көстүүлэри хайдах баалларынан эрэ буолбакка, кинилэр үөскээбит төрүттэрин, сайдыыларын, атын тылларга сыһыаннарын быһаарарга, онон көсòүүлэр ис дьиҥнэрин, хамнатар күүстэрин дириҥник арыйыыга дьулуһуу буолар.

Профессор Е.И.Коркина историческай көрүүлэрин сүрүн уратытынан хаñ биирдии түбэлтэҕэ урукку чинчийээччилэр быһаарыыларын, сабаҕалааһыннарын утумнаахтык толору учуоттаан, критическэйдик ырытан, ордук туһалаах, кэскиллээх өрүттэрин сүүмэрдээн ылан инники сайыннарыыта буолар. Ону таһынан чинчийээччи билиҥҥи тюркология уопсайынан уонна биирдиилээн ситиһиитигэр олоҕурар.

Н.Е. Петров көмө тыллар кылаастарын сиһилии чинчийиилэригэр бу тыллар төрүттэрин, үөскээһиннэрин эмиэ анаан-минээн ырытар. Үгүс көмө тыллар историческай өттүнэн саҥа көстүү буолалларын, ол литературнай тыл сайдыытыттан быһаччы сибээстээҕин баай матырыйаалы ырытан, Е.И. Убрятова көрүүлэрин бигэргэтэр. Н.Е. Петров үлэлэриттэн көмө тыллар үгүстэрэ саҥа, өссө да бэйэмньи тыллартан ситэ арахса илик, биһиги кэммитигэр тэтимнээхтик сайдан иһэр кырамаатыка категориялара буолаллара дьэҥкэтик көстөр.

Профессор Г.Г. Филиппов аат туохтууру киэҥ далааһыннаах чинчийиитигэр бу категория сорох өрүттэрин историятын эмиэ ырытар.

Саха тылы историческай морполуогуйатын уонна синтаксиһын сорох көстүүлэрин уопсай тюркологическай үлэлэргэ эмиэ ырыталлар (хол., Э.Р. Тенишев, А.М. Щербак, Н.З. Гаджиева, Б. А. Серебренников, Г. Гренбек, Н.Н. Поппе уо.д.а)

Тардыылаах аат ахсаанын чинчийэн кандидатскай диссертацияны көмүскээбитэ Д.И. Чиркоева.

Солбуйар ааты сиһилии дириҥ хорутуулаахтык чинчийбитэ Н.И. Данилова.

Н.Н. Ефремов саха тылын синтаксиһыгар киэҥ көрүүлээх үлэлэрдээх.

Ю.И. Васильев-Дьаргыстай турок тылларын кытта сэргии тутан чинчийэн эмир кандидатскай үлэни көмүскээбитэ.

Историческай лексикология. Этимология.

Топонимика.

Бу бэйэ-бэйэлэриттэн ыкса ситимнээх, ол эрээри тыл үөрэҕин тус-туспа улахан салааларын үөрэтии билиҥҥи кэмҥэ балайда тэтимнээхтик уонна тахсыылаахтык саҕаланна.

Л.Н. Харитонов биллэр кырамаатыкатыгар саха тылын лиэксикэтин састаабын тыллар үөскээбит төрүттэринэн наардаан, хас да историческай дьапталҕа буоларын дьэҥкэтик көрдөрбүтэ.

Монгуоллуу тыллары Л.Н. Харитонов аан бастаан пуорма, суолта өттүнэн семантическай бөлөхтөргө арааран көрбүтэ уонна бу боппуруоһу үөрэтэргэ кэскиллээх суоллары ыйбыта. (54 с.)

Е.И. Убрятова паараласпыт холбуу тыллары историческай өттүнэн көрөн үгүс түбэлтэҕэ бу өттүнэн саха тыла былыргы түүр тылларыгар ханыылааҕын быһаарбыта. Кини лиэксикэ бу араҥата уонна монгуол тылларыттан төрүттээх дьүһүннүүр-ойуулуур тыллар былыргы сахаларга уобарастарынан толкуйдааһын сайдыбытын көрдөрөллөр диэн бэлиэтээбитэ.

Саха тылын лиэксикэтин историческай араҥаларынан үөрэтии бөдөҥ ситиһиитинэн Ст. Калужинскай монгуол төрүттээх тыллары сиһилии чинчийиигэ анаммыт үлэлэрэ буолар.

Лиэксикэни историческай өттүнэн утумнаахтык анаан чинчийээччинэн профессор Н.К. Антонов буолар. Кини аат тыллар олохторун киэҥник хабан үөрэтэн источниктарын быһаарда, үгүс тылы этимологическай төрүттэригэр диэри ырытта. Ааптар бу үлэлэригэр аат тыллары семантическай бөлөхтөрүнэн ырытан, тыл бу өттүнэн норуот историятыгар быһаччы сыһыаннааҕын, онон историческай түмүктэр, быһаарыылар, сабаҕалааһыннар сиэрдээхтэрин дакаастаан көрдөрдө.

Н.К. Антонов «биллибэт төрүттээх тыллары» тутулларынан, суолталарынан, туттуллууларын уратыларынан эмиэ сиһилии ырыппыта. Онон Н.К. Антонов үлэлэрэ историческай лексикология боччумнаах ситиһиитинэн буолаллар.

Г.В. Попов биллибэт төрүттээх тыллары историческай, этимологическай өттүнэн ырытар.

Саха тылы лиэксикэтин Орхон түүрдэрин тылыгар утумнаахтык тэҥнээн кэрэхсэбиллээх үлэни Г.Г. Левин таһаарбыт.

Лиэксикэни история өттүнэн чинчийэргэ туһалаах үлэлэри Е.С. Сидоров таһаарда.

Саха сирин топонимикатын үөрэтиигэ кэлиҥҥи кэмҥэ эмир биллэр ситиһиилэр бааллар. Бу проблеманан М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ уһуннук, дьүккүөрдээхтик дьарыктанан 350-тан тахса тыһыынча карточкаҕа сир-дойду аатын, 50-ча тыһыынча карточкаҕа киһи алтын муста. Кини үлэлэрэ, сүнньүнэн, историческай-этнографическай хабааннаахтар.

Саха сирин топонимикатын, антропонимикатын үөрэтиигэ күүстэрин холонооччулар баланда элбэхтэр. Олортон ТомскайгаК.Ф. Гриценко ордук тахсыылаахтык үлэлиир, кини 20-чэ ыстатыйаны бэчээттэттэ, диссертацияны көмүскээтэ.

Биһиэхэ кэнники топонимиканан ситиһиилээхтик В.Д. Монастырев илин эҥээр топонимикатын чинчийэн диссертацияны көмүскээтэ.

Историческай лиэксикэҕэ, этимологияҕа, топонимикаҕа сыралаах, умсулҕаннаах үлэ күүтэр.

Саха тылын истилиистикэтэ.

Бу саҥа чинчиллэн эрэр эдэр наука буолар. Манна сахалыы истилиистикэ уонна тылбаас хаапыдыратын преподавателлэрэ үлэлэһэ сылдьаллар. Ол курдук, истилиистикэҕэ көмүскэннилэр С.В. Иванова, Г.Г. Торотоев, Л.Е. Манчурина, Н.И. Ефремова.