Экспериментальнай бырайыак үһүс түһүмэҕэ – Үөһээ Бүлүү улууһугар

Муус устар 7–14 күннэригэр Үөһээ Бүлүү улууһугар «Ааттаах олоҥхоһуттар аартыктарынан, ытык кырдьаҕастар ыллыктарынан» диэн экспериментальнай бырайыак үһүс этаабын чэрчитинэн олоҥхолоон кэллим.

Бырайыак тоҕооһо: Үөһээ Бүлүү улууһугар быйыл сайын ыытыллыахтаах XV Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо Ыһыаҕын көрсө нэһилиэнньэ киэҥ эйгэтин олоҥхону олоҕурбут ньыманан толорууну кытта билиһиннэрии уонна баҕалаахтарга маастар кылааһы ыытыы.

Бырайыак сүрүн сыала: Билиҥҥи балысхан сайдыылаах кэмҥэ олоҥхолооһун саха норуотун төрүт идэтин быһыытынан сөргүтүллүөн сөп дуо? – диэн үгүс чинчийээччини, олоҥхону сэҥээрээччини долгутар ыйытыыга хоруйу быраактыка көмөтүнэн көрдөөһүн.

Сыалы ситиһэргэ маннык соруктар турбуттара:

1. олоҥхону олоҕурбут ньыманан толорууну киэҥ эйгэҕэ (оҕо аймах, ыччат, аҕам саастаах дьон) көрдөрүү;

2. олоҥхону өйдүүр, сыаналыыр дьоҕурдаах дьон (эпическай аудитория) баар буоларын ситиһии;

3. олоҥхолооһун умнуллан эрэр «уос аһар ырыа», «кутурук салайар ырыа», «атах соболоҥо» диэн төрүт өйдөбүллэрин сөргүтүү;

4. олоҥхону толорууга маастар кылаастары ыытыы (олоҥхо сэһэнэ, ырыата, тута хоһуйуу уо.д.а.);

5. олоҥхоһут (олоҥхону толорооччу) олоҥхолуур дьоҕурун идэ таһымыгар таһаарыы.

Эксперимент устата урукку кэмҥэ олорон ааспыт ат уйбат албан-дьаһах ааттаах, оҕус тардыбат суон модун сурахтаах олоҥхоһуттар курдук ыҥырыыга сылдьан, Үөһээ Бүлүү улууһун нэһилиэктэрин кэрийэн, төһө кыалларынан бары үгэһи тутуһан олоҥхолоотум. Үөһээ Бүлүү олохтоохторо бэйэлэрин оҕолорун кэриэтэ көрсөн, сыа-сым курдук тутан, ас амтаннааҕынан аһатан, утах минньигэһин иһэрдэн, кыараҕастарыгар кыбытан, киэҥнэригэр хорҕотон, саныахтан эрэ салаҥ ордуктук, көрүөхтэн эрэ көстө үчүгэйдик көрүстүлэр.

Бырайыак уопсайа 12 нэһилиэги хапта: Үөһээ Бүлүү – 48 истээччи, Үөдүгэй – 12, Далыр – 25, Оҥхой – 35, Хоро – 38, Нам – 12, Быракаан – 37, Өргүөт – 30, Ороһу – 67, Тамалакаан – 22, Харбалаах – 34, Кэнтик – 28. Ол эбэтэр күнүскү уонна киэһээҥҥи өттүгэр аттаран, күҥҥэ иккилии нэһилиэккэ олоҥхолоотум. Хас олоҥхолоон бүттэҕим аайы, атах тэпсэн олорон истээччилэри кытта олоҥхо тула аһаҕас кэпсэтиилэри, маастар кылаастары ыыттым.

«Олоҥхолуур дьоҕур». Бу кэрийэн олоҥхолуу сылдьан, «Баһырҕастаах аттаах Баабый Боотур» олоҥхом уһуна ортотунан 2,5 чаас кэриҥэ буолла. Сүрүннээн, уос аһар тойуктаан, кутурук салайар ырыалаан, бүлүүлүү олоҥхолооһун үгэһин тутуһа сатаатым. Бэйэни кэтэнэн көрүү түмүгэр маннык санааҕа кэллим: олоҥхонон дьарыктанар, дьоҥҥо тиэрдэ сылдьар киһи төһө элбэхтик олоҥхолуур да, соччонон олоҥхоһут быһыытынан сайдан иһэр эбит. Бастаан утаа толорорбор олоҥхом устата ортотунан 2 чаастан бэрт кыранан чорбойор эбит буоллаҕына, 4-с нэһилиэкпиттэн Оҥхойтон саҕалаан 2,5 чаас кэриҥэ толорор буоллум. Бу сэҥээрээччи ахсааныттан эмиэ тутулуктаах буолуон сөп. Итини таһынан, нэһилиэктэн нэһилиэккэ айаннаан иһэн төбөм иһигэр: «Ити кэрчиккэ өссө маннык диэн эбэн биэриэм хаалбыт», «Бу кэккэлэтэн этиини туһаннахпына быдан киэркэйэн иһиллииһи, кэлэр сырыыга булгуччу туһаннахпына сатаныыһы» эҥин диэн санаалар киирэтэлиир буолбуттара.

«Олоҥхону сэҥээрээччилэр – нооһуттар». Олоҥхону толору истэр төһө да сылаалааҕын иһин, аҕам саастаахтар баһыттан атаҕар диэри тилэри иһиттилэр. Онтон оҕо дьон олорбохтуу сатаан баран, тулуйумуна аралдьыйан, кэлин тиһэҕэр тарҕаһан хаалаллар эбит. Ол биллэн турар, оҕо болҕомтотун кэрчигиттэн тутулуктаах. Биллиилээх этнопедагогтар ылбычча уруок устатын 40 мүнүүтэ оҥорботохторо чахчы. Онтон аҕам саастаах истээччилэр кэккэлэригэр урукку сылларга тыыннаах олоҥхоһуттары истибит ытык кырдьаҕастар бааллар эбит. Холобур, Нам нэһилиэгэр Марина Спиридоновна Тойтонова диэн ытык кырдьаҕас: «Мин оҕо сылдьан олоҥхоһуту истибитим. Кини эмиэ эн курдук ыллыыр этэ» – диэн үөрдүбүттээх. Онтон, Харбалаах нэһилиэгэр Софья Евсеевна Филиппова диэн 87 саастаах ытык кырдьаҕас бэрткэ билэрдии ноолуур эбит. Сорох «ноотун» ырыа ортотугар түһэрэр эбит, онтуката үчүгэй баҕайытык олоҥхо ырыатын кытта дьүөрэлэһэр эбит. Биир бэйэм инньэ гыналларын саҥа биллим. Кини: «Мин урукку сылларга элбэх олоҥхоһуту истибитим. Чахчы үчүгэйдик олоҥхолуур эбиккин» – диэн үрдүк сыанабылы быһан турардаах.

Өссө персонажтар дьылҕаларын туһугар ыалдьар дьон бааллар эбит. Сорох тута өмүрэ, саҥа аллайан олорон истэр: «Бу барахсаны даа!», «Көрбүт киһи баар ини ол буола олорорун!», «Чээн барахсаны!», «Пахайбын даҕаны!» диир дьон эмиэ баар. Сорохтор: «Олоҥхону аахпыппыт даҕаны, ити эйиигин истэрбит курдук харахпытыгар ойуулаан кыайан көрбөт этибит», «Дьэ дьиэрэтэри сатыыр эбиккин!» – дэһэллэр. Бу аата, эпическэй аудитория өссө да тыыннаах, букатыннаахтык сүтэ илик эбит. Итини тэҥэ, сорохтор: «Үйэлээх сааспытыгар олоҥхо диэни истибэтэхпит, хата эн баар буолан кэлэн иһитиннэрдин» – диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтилэр.

Олоҥхолуу сылдьар кэммэр биир нэдиэлэ устата аныгы WhatsApp ситимигэр улуус үрдүнэн улахан «информационнай» хамсааһын тахсыбыт үһү. Ол туһунан Үөһээ Бүлүүттэн Дьокуускайга айаннаан истэхпинэ, такси суоппара уол: «Эйиигин билэбин. Үөһээ Бүлүүнү кэрийэн олоҥхолоон иһэр үһүгүн дии. Улууспут ватсабын ситимэ сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри барыта эн тускунан» – диэн соһутан турардаах. Олоҥхо Ыһыаҕын ыһаары олорор дьон олоҥхо тула кэпсэтэллэрэ бэрт буоллаҕа!

«Атах соболоҥо – экономическай төрүөт». Былыргы өттүгэр ыҥырыыга сылдьар олоҥхоһут олоҥхолообут манньатыгар өлгөм атах соболоҥун ылан, онтунан кэргэттэрин иитэр эбит. Бу туһунан үгүс научнай үлэҕэ да, ахтыыларга да баар. Ол аата, атах соболоҥо диэн өйдөбүл олоҥхолооһун экономическай төрүөтэ буолар. Атыннык эттэххэ, идэтийбит олоҥхоһут хамнаһа. Эмиэ ол тэҥэ, ыҥырбыт нэһилиэктэр бэйэлэрэ көрөн, өлүүлээн атах соболоҥун туттаран истилэр. Холобур, Үөдүгэй нэһилиэгэр кылтан өрүллүбүт уонна таҥастан кыбытан тигиллибит икки олбоҕу, Далырга нэһилиэк туһунан кинигэни; Оҥхойго харчынан 5000 солкуобайы, Быракааҥҥа махтал суругу, чороону кытта 3500 солкуобайы туттардылар. Онон «атах соболоҥо» диэн өйдөбүлү истээччилэрим бэркэ билэллэр, өйдүүллэр эбит. Ол курдук 12 нэһилиэктэн араас кинигэ, сувенир уонна харчынан уопсайа 36150 солкуобай атах соболоҥо туттум.

Түмүктээн эттэххэ, «Ааттаах олоҥхоһуттар аартыктарынан, ытык кырдьаҕастар ыллыктарынан» бырайыак үһүс түһүмэҕэ сүрүн сыалын уонна бары соруктарын толору ситтэ. «Баһырҕастаах аттаах Баабый Баатыр» олоҥхобун 12 нэһилиэккэ уопсайа 388 киһи иһиттэ. Эксперимент түмүгэ көрдөрөрүнэн, билиҥҥи кэмҥэ олоҥхолооһун саха норуотун төрүт идэтин быһыытынан сөргүтүллэн, чөлүгэр түһүөн сөп эбит.

Олоҥхолоон барбыппар Үөһээ Бүлүү улууһун салалтата эмиэ махталын биллэрдэ. Ол курдук, улуус баһылыга Владимир Семенович ПОСКАЧИН Кэнтик нэһилиэгин «Чап уустара» оҥорбут сахалыы быһахтарын бэлэх туттарда, онтон Култуура уонна духуобунай сайдыы департаменын салайааччыта Сардаана Сергеевна ПЕТРОВАТТАН бэркэ таҥыллыбыт бырайыак брошюратын уонна анал бириэмийэни туттум.

Түгэнинэн туһанан, сүбэ-соргу, күүс-көмө буолбут бар дьоммор – куратордарбар Индира Васильевна ФЕДОРОВАҔА уонна Афанасий Николаевич МИРОНОВКА, хас биирдии көрсүбүт нэһилиэк олохтоохторугар, кулууп, библиотека үлэһиттэригэр махтал тыл маанылааҕын биллэрэбин!

Юрий БОРИСОВ, ХИФУ Олоҥхо научнай-чинчийэр институтун «Лингвофольклористика» сиэктэрин салайааччыта, филология билимин кандидата, «Ыччат олоҥхоһут» өрөспүүбүлүкэтээҕи общественнай түмсүү президенэ.

Хаартыскалар:

- Кэрийэн олоҥхолуу бараары туран

1. Үөһээ Бүлүү нэһилиэгэ

2. Үөдүгэй нэһилиэгэ

3. Далыр нэһилиэгэ

4. Оҥхой нэһилиэгэ

5. Хоро нэһилиэгэ

6. Нам нэһилиэгэ

7. Быракаан нэһилиэгэ

8. Өргүөт нэһилиэгэ

9. Ороһу нэһилиэгэ

10. Тамалакаан нэһилиэгэ

11. Харбалаах нэһилиэгэ

12. Кэнтик нэһилиэгэ

Атах соболоҥо - олоҥхолооһун төрүт үгэһэ