Кыайыыбытын Учууталбытыгар аныыбыт

Кыайыыбытын Учууталбытыгар аныыбыт

 

Сыл аайы Тыватааҕы судаарыстыбаннай үнүбэрсиэт бүтүн Арассыыйатааҕы «Сибиир уонна Урал олохтоох норуоттарын тыллара» диэн устудьуоннар олимпиадаларын тэрийэр. Бу тэрээһин быйыл алтыс сылын ыытылынна. Балаҕан ыйын 24-26 күннэригэр Тыва өрөспүүбүлүкэтин киинигэр Кызыл куоракка ХИФУ ХИНТуоКИ хамаандата (салайааччы тыл билимин хандьыдаата, дассыан Архипова Е.А.) инники күөҥҥэ тахсан, биирдиилээн күрэххэ ПО-МХК-15 бөлөх 5-с куурсун устудьуона Прокопий Софронеев 3-с миэстэни ылан Сахабыт сирин, үнүбэрсиэппит аатын дорҕоонноохтук ааттатан, кыайан-хотон кэллибит. Кыайыыбытын тапталлаах учууталбыт, күндүтүк саныыр уһуйааччыбыт Олесова Саргылана Гаврильевна сырдык кэриэһигэр аныыбыт.

Олимпиада туһунан

 

«Сибиир уонна Урал олохтоох норуоттарын тыллара» диэн устудьуоннар олимпиадалара Кызыл куоракка аан бастаан 2014 сыллаахха ыытыллыбыта. 5 сыл регионнар икки ардыларынааҕы таһымнаах ыытыллыбыт олимпиада быйыл бүтүн Арассыыйатааҕы таһымы ылбыт. Барыта 5 хамаанда күөн көрүстэ. Олохтоох Тыва хамаандата, Хайалаах Алтай, ыаллыы сытар Хакасия, ТывГуга кэлэн үөрэнэ сылдьар омуктар холбоһуктаах хамаандалара уонна биһиги. Күрэхтэһии биир күн буолла, олус тыҥааһыннаах киирсиибит балаҕан ыйын 25 күнүгэр буолбута. Барыбытын биир аудиторияҕа олордон сорудахтарбытын биэрбиттэрэ. 4 барыйаан баара.

Холобур быһыытынан бастакы барыйаан инники 4 сорудаҕа субу курдуга:

1.      Назовите младописьменные языки Сибири. Объясните почему их называют младописьменными.

2.      Какие теории возникновения фарингализованных гласных в тувинском языке имеются в тюркологии?

3.      Задание по древнетюркскому руническому письму.

4.      Назовите исследователей истории тюркских языков и их основные работы.

Төһө кыайарбытынан олус кыһаллан эппиэппитин суруйбуппут. 4 чаас үлэлээбиппит. Бары ыраах-ыраах олорбуппут, тус-туһунан барыйааннар кэлбиттэрэ. Салайааччыбыт Елена Афанасьевна олимпиадабыт иннигэр күүстээх установка биэрбитэ, олох туохха да аралдьыйбакка бэриллибит бириэмэни барытын туһанан үлэлиигит диэн сүбэлээбитэ. Бэһис сорудахпыт тиэкиһи кытта үлэ. Барыйаан аайы атын-атын тиэкистэр кэлэллэр. Тус-туһунан тылынан. Холобура биир барыйааҥҥа маннык тиэкиһи туппуппут: Пiрсiнде Соломонзар, талазып, iкi ипчi час пала ағыл килген. Оларның хайзы даа ол паланы позының палазы теен. Соломон, сынны niлin алар ӱчӱн, паланы iкi чара кизе сабызып, полған на чардыхты ипчiлерге пирiбiзерге чӧп пирген. Сынында ол паланы ӧдipepre сағынмаан. Ол ипчiлернi сыныхтабызарға тin iди чоохтаан. Андада nip ипчiзi пiди теен: «Чара сабыңар аны! Мағаа даа, ағаа даа пала килiпезiн». Пipci,тiзең, пiди аахтаан: «Мағаа паланы пирбеңер, ӧдiрбеңер ле аны!»

Iди Соломон хайзы сын iҷeзi полчатханын пiлiп алған. Iҷе кiзi паланы, ӧдiрбезiннер ле тin, nipi,бiзepre дее тимде полча.

Сорудаҕа маннык этэ:

1.      Укажите 5 общетюркских именных лексем и укажите их грамматические формы в представленном тексте.

2.      Каким термином обозначается механизм грамматического оформления словоформы в тюркских языках. Объясните это явление. Ответ проиллюстрируйте 2-мя примерами из текста.

Алтыс сорудахпыт айар хабааннаах үлэ - эссе суруйуута. 4 барыйаан тиэмэтэ эмиэ тус-туһунан этэ:

1.      «Как Вы оцениваете языковую политику Российской Федерации в отношении сохранения родных языков».

2.      «2019 год объявлен ЮНЕСКО «Годом родных языков». Что послужило причиной принятия такого решения.

3.      «Какой реальный вклад Вы вносите или планируете внести в дело сохранения и развития родного языка и культуры?»

4.      «Мой родной язык в современном изменяющемся мире».

Бэриллибит бириэмэбитин бүтүннүүтүн туһанан санаабытын барытын ууран үлэлээбиппит. Сорох ыйытыылары, сорудахтары ыарырҕаппыппыт, үксүгэр бэлэмнээх буолан толору эппиэттээбиппит уонна олус илистэн, долгуйан үлэбитин туттаран тахсыбыппыт. Тута кимиэхэ туох сорудах кэлбитин, хайдах эппиэттээбиппитин кэпсэппиппит, ырытыспыппыт уонна түмүк тахсарын күүппүппүт.

Үлэни бэрэбиэркэлээбит дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ бакылтыат дэкээнэ Н.Н. Сувандии эссе сорудаҕын кыайа хото туппуппутун тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Ити эрийсиилээх күрэхтэһии түмүгүнэн биһиги хамаанда барыларыттан чорбойон тахсаммыт кыайыы үөрүүтүн билбиппит! «М.К. Аммосов аатынан ХИФУ хамаандата бастаата!» диэн тыллары истэр олус үөрүүлээх, долгутуулаах этэ! Биирдиилээн миэстэни үллэстии маннык буолбута: Тыва хамаандатын кыыһа бастакы миэстэ, Хакасия кыыһа үһүс миэстэ уонна биһиги Софронеев Прокопийбыт үһүс бириистээх миэстэни ылан бары олус үөрбүппүт.

Улахан таһымнаах олимпиадаҕа кыттар долгутуулаах, эппиэтинэстээх буолар эбит. Олимпиадник элбэҕи билэр, сытыы-хотуу, тобуллаҕас өйдөөх, санаатын сатаан нууччалыы суруйар буолуохтаах. Биһиги хамаандабыт доҕордуу сыһыаннааҕын уонна биир күүстээх хамаанда буоларын тэрийээччилэр бэлиэтээбиттэрэ. Ити курдук олимпиадаҕа ситиһиилээхтик кыттыыбыт түмүктэммитэ. Бу өрөгөй кыайыыбытын бары биир киһи курдук учууталбыт Саргылана Гаврильевна Олесова сырдык кэриэһигэр аныыбыт диэн биллэрбиппит.

 

Тыва кэрэ-бэлиэ миэстэлэрин туһунан

 

Кызыл куорат биһигини, хоту дойду оҕолорун, чаҕылхай күнүнэн, эйэҕэс дьонунан көрсүбүтэ. Тэрийээччилэр аэропортка көрсөн, салгыы уопсайбытыгар айаннаабыппыт. Оннубутун булан, кыратык сынньанан баран бу куоракка олорор биир дойдулаахтарбытыгар Сахабыт сириттэн кэһиилэри, сонуммутун үллэстэ барбыппыт: Санарова (Михайлова) Любовь Георгиевна, А.С. Пушкин аатынан национальнай библиотекаҕа 45 сыл үлэлээбит, Алдан улууһун Якокут нэһилиэгиттэн төрүттээх; Иванов Аркадий Кызылга олорбута 10-ча сыл буолбут, 3 оҕолоох ыал аҕата.

Кызылга сылдьан маннык тэрээһиннэргэ кытынныбыт, Тыва өрөспүүбүлүкэтин кэрэ бэлиэ миэстэлэрин көрдүбүт, түмэллэргэ сылдьан элбэх интэриэһинэйи биллибит:

·                    Енисей өрүс үрдүгэр турар «Центр Азии» скульптурнай комплекс Тываҕа кэлбит бары ыалдьыты кэрэхсэтэр, умсугутар. Тыва Арассыыйаны кытта холбоспута 100 сылыгар, 2014 сыллаахха бүрээт биллиилээх скульптора Даши Намдаков Тыва худуоһунньуктарын кытта кыттыгас «Центр Азии» уонна «Царская охота» композициялары оҥорбуттарын олохтоохтор астына кэпсииллэр.

·                    Тупсаҕай көстүүлээх, Аржаан-2 кургаанын көмүс табатынан киэргэтиллибит Алдан-Маадыр аатынан Национальнай түмэл Тыва култууратын, историятын кэрэхсэтэ кэпсиир сир. Манна аан дойдуга биллэр Аржаан-1 уонна Аржаан-2 кургааннартан көстүбүт баай-дуол, мал-сал түмэл сыаналаах экспонаттара буолан тураллар, ордук биһирээн скифтэр көмүстэрин көрдүбүт.

·                    «Алдын-Булак» («Золотой источник») этнокультурнай комплекс – аһаҕас халлаан анныгар турар түмэл. Манна баар 7 юрта аан дойду (Вселенная) барылынан оҥоһуллубут, юрталар – күн уонна планеталар. Былыргы тывалар (араттар) хайдах олорбуттарын, тугу аһаабыттарын-сиэбиттэрин кэрэһэлиир историческай миэстэ.

·                    Кундустуг аржаан (Источники «Бобры») IV-VIII үйэлэргэ түүрдэр каганаттарын кэмигэр арыллыбыт. Тыва былыргы номохторугар источник ыраас уута доруобуйаны бөҕөргөтөр, күүс-уох эбэр диэн кэпсэнэр. Күн бүгүҥҥэ диэри ити эмтээх ууларын олохтоохтор туһаналлар, күннэтэ кэлэн ити ыраас ууттан сомсоллор, куттан илдьэ бараллар эбит.

·                    ТывГУ филологическай бакылтыатын тыва тылын уонна фольклорун хаапыдыратын үлэһитэ, Тыва суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Мария Амынооловна Кужугет туруорсуутунан, үлэлэһиитинэн литература түмэлэ арыллыбыт. Тыва литературатын, фольклорун туһунан олус умсугутуулаахтык кэпсээтэ, атын омук суруйааччыларын кинигэлэрин тывалыы тылбаастарын көрдүбүт. Манна Сэмэн Данилов «Манчаары маҥан ата» кинигэтэ харалла сытар. М. Кужугет биһиги биир дойдулаахпыт С.А. Попов–Тумат «Улахан кыыл тыына» айымньытын быйыл тывалыы тылбаастаабытын кэпсээтэ, ол айымньыны оскуола бырагыраамматыгар кылаас таһынан эбии ааҕыыга киллэрбиттэрин үөрэн иһитиннэрдэ.

Бу экскурсияларга барытыгар ТывГУ Филологическай бакылтыатын устудьуоннара сирдээн илдьэ сырыттылар, кинилэргэ улаханнык махтанабыт. Өссө биир бэлиэ түгэнинэн «Тайна Чингис Хана» киинэҕэ Чингис Хаан оруолун толорбут Эдуард Ондары кытта көрсүһүүбүтүн хаартыскаҕа түһэн үйэтиттибит.

Бүтэһик күн доҕордоһуу киэһэтин иилээн-саҕалаан ыытар чиэс биһиги хамаандабытыгар тиксибитэ. «Тос карак» диэн юрта моһуоннаах кафеҕа толору астаах остуоллар тула мустан, ыллаан-туойан, күлэн-үөрэн бэрт сэргэх киэһэни атаарбыппыт. Атын хамаандалары кытта билсэн, алтыһан, санаа атастаһан бириэмэбитин билбэккэ хаалбыппыт. Дьоро киэһэбитин биир сомоҕо түүр омуктара буоларбытынан сахалыы оһуохайынан түмүктээбиппит.

Балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха сиригэр улахан бырааһынньык күн. Биһиги төһө да дойдубутуттан ыраах сырыттарбыт ити күнү Тыва киинигэр бэлиэтээбиппит. Национальнай пааркаҕа Тыва сахалара сир ылан сэргэ туруорбуттар эбит, ол сиргэ биир дойдулаахтарбытын кытта мустан истиҥник кэпсэппиппит. Монголияттан кэлэн иһэр уһуйааччыбытын, үнүстүүппүтүгэр өр сылларга дириэктэрдээбит тумус туттар киһибитин Г.Г. Филипповы көрсүбүппүт. Ити күн салайааччыбыт Елена Афанасьевна сирдээн «История политических репрессий в Туве» түмэлгэ сылдьыбыппыт, салҕыы А.С. Пушкин аатынан национальнай библиотекаҕа кичэллээхтик хараллан сытар Г.В. Ксенофонтов 1937 сыллаахха таһааттарбыт «Урааҥхай сахалар» кинигэтин соҕотох экземпляра хаалбытын илиибитигэр тутан-хабан көрбүппүт. Кинигэ ааптарын туһунан кэпсэппиппит. Төһө да ыраах сырыттарбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын күнүн Кызыл сахалара уонна биһиги буолан илии тутуспутунан ити курдук ылбыппыт. Аара кэлэн иһэн Новосибирскай куоракка кыраайы үөрэтэр түмэлгэ сылдьан «Сибирь в древности» диэн экспозицияны көрөн билиибитин өссө хаҥаттан тапталлаах Сахабыт сиригэр кэлбиппит.

 

Түмүк тыл

 

Хамаанда тэрийэн биһигини Тываҕа илдьэ сылдьыбыт салайааччыбытыгар Е.А. Архиповаҕа, үөрэнэр кыһабытыгар М.К. Аммосов аатынан ХИФУ, үнүстүүппүтүгэр, хаапыдыраларбытыгар махтал тылларбытын аныыбыт. Ыраах айантан элбэҕи билэн-көрөн, саҥа сиртэн сайдан, салгыы ситиһиилээхтик үөрэнэргэ, науканан күүскэ дьарыктанарга күүс-уох ылан, кыайыыбытынан кынаттанан кэллибит. Инникитин даҕаны араас таһымнаах тэрээһиннэргэ үнүбэсиэппит, үнүстүүппүт аатын көмүскүүргэ бэлэммит.